Ποιοι και γιατί σκότωσαν τη φιλόσοφο και μαθηματικό Υπατία

Η ζωή της Υπατίας

Η Υπατία ήταν σπουδαία νεοπλατωνική φιλόσοφος, μαθηματικός και αστρονόμος. Γεννήθηκε, σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή το 370 μ.Χ. Ο συριακής καταγωγής χρονογράφος Ιωάννης Μαλάλας (6ος μ Χ. αι.) αναφέρει ως έτος γέννησής της το 355. Πατέρας της ήταν ο διαπρεπής μαθηματικός και φιλόσοφος Θέωνας, τον οποίο η Υπατία ξεπέρασε κατά πολύ. Η ευγλωττία της, η σπάνια μετριοφροσύνη της και η ομορφιά της, σε συνδυασμό με τα πνευματικά της χαρίσματα προσέλκυσαν μεγάλο αριθμό μαθητών. Ανάμεσά τους, τον Συνέσιο τον Κυρηναίο (περ. 370-413), Χριστιανό επίσκοπο στην Πτολεμαΐδα της Κυρηναϊκής, της σημερινής ο Λιβύης, ο οποίος άφησε αξιόλογο συγγραφικό έργο και πολλές επιστολές προς την Υπατία.

Τα προβλήματα για την Υπατία άρχισαν μετά την άνοδο στον Πατριαρχικό Θρόνο Αλεξανδρείας του Θεόφιλου. Η Υπατία αποτελούσε σύμβολο της μάθησης και της επιστήμης, που ταυτίζονταν από τους φανατικούς Χριστιανούς της εποχής με την ειδωλολατρία. Έτσι βρέθηκε στο επίκεντρο της έντασης μεταξύ Χριστιανών και Εθνικών. Τελικά, το 415 μ.Χ. βρήκε φρικτό θάνατο, ο οποίος θα μας απασχολήσει σε ξεχωριστό κεφάλαιο του σημερινού άρθρου μας.
Νεοπλατωνισμός και Χριστιανισμός στα χρόνια της Υπατίας

Πολλοί θεωρούν ότι με την καθιέρωση από τον Μέγα Κωνσταντίνο του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας της αυτοκρατορίας υπήρξε πλήρης επικράτησή του. Μάλιστα κάποιοι θεωρούν ότι ο Κωνσταντίνος έβαλε ταφόπλακα στον αρχαίο κόσμο. Κάτι τέτοιο όμως δεν συνέβηκε. Μετά τη Σύνοδο της Νίκαιας (325 μ.Χ.) και την επικράτηση των Νικαΐκών η Ομοουσιαστών (πιστών στα δόγματα της Συνόδου της Νίκαιας) απέναντι στους Αρειανιστές και την εξόντωση άλλων χριστιανικών ομάδων, όπως των Γνωστικιστών υπάρχει ως τον 6ο αιώνα μια σειρά πολιτιστικών συγκρούσεων, ιδιαίτερα σκληρών. Στο τέλος του 4ου μ.Χ. αιώνα, στα χρόνια ακμής της Υπατίας κυριαρχούν οι Νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι. Θεμελιωτής του Νεοπλατωνισμού θεωρείται ο Πλωτίνος (204-270 μ.Χ.). Τέλος του Νεοπλατωνισμού θεωρείται η απαγόρευση της λειτουργίας της Σχολής της Αθήνας από τον Ιουστινιανό το 529 μ.Χ. Τελευταίος σχολάρχης της ήταν ο σπουδαίος φιλόσοφος Δαμάσκιος (458-550), που θεωρείται και ο τελευταίος εκπρόσωπος της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας.

Δείτε το τρέιλερ της ταινίας «Agora» του Αλεχάντρο Αμπανεμπάρ, η οποία είναι η βιογραφία της Υπατίας με την Ρέιτσελ Βάις στον πρωταγωνιστικό ρόλο

Ο μεγάλος Κ.Π. Καβάφης στο ποίημά του «Τα επικίνδυνα», με μία φράση περιγράφει την κατάσταση στην Αλεξάνδρεια μεταξύ 340 και 350: «Είπε ο Μυρτίας (Σύρος σπουδαστής/στην Αλεξάνδρεια επί βασιλείας/αυγούστου Κώνσταντος και αυγούστου Κωνσταντίου/εν μέρει εθνικός, κι εν μέρει χριστιανίζων». Η φράση «εν μέρει εθνικός κι εν μέρει χριστιανίζων» περιγράφει με καταπληκτική ακρίβεια τη δραματική μετάβαση από τον αρχαίο κόσμο στον Χριστιανισμό. Δεν υπήρχε καλλιεργημένος άνθρωπος την εποχή εκείνη που να μην «μετείχε» της αρχαίας ελληνικής παιδείας. Ακόμα και οι Τρεις Ιεράρχες (Μέγας Βασίλειος, Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός και Ιωάννης ο Χρυσόστομος), τους οποίους μετά την κατάργηση της σχολικής εορτής θα ξεχάσουν κι όσοι τους γνώριζαν, ήταν εμβριθείς γνώστες της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, οι δύο πρώτοι με σπουδές στην Αθήνα, όπου είχαν συμμαθητή και τον μετέπειτα αυτοκράτορα Ιουλιανό (361-363) και ο τρίτος στην Αντιόχεια. Ωστόσο στάθηκαν απέναντί της και ήταν ιδιαίτερα προσβλητικοί σε βασικά στοιχεία του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, όπως το θέατρο και οι αθλητικοί αγώνες.

Με τον Νεοπλατωνισμό πάντως έρχονται σε επαφή για πρώτη και μοναδική φορά σε επικοινωνιακά η θρησκεία, η φιλοσοφία, η τελετουργία και η φυσική μαγεία. Οι ιδέες των νεοπλατωνικών φιλοσόφων, που αποτελούσαν κράμα πλατωνισμού και πυθαγορισμού αξιοποιήθηκαν από τους Απολογητές του Χριστιανισμού (Ιουστίνος, Αθηναγόρας, Κλήμης και Ωριγένης), με διάφορες προσαρμογές, ως θεωρητική βάση της νέας θρησκείας. Υπήρχαν κάποιοι όπως ο (Εθνικός) Θεμίστιος στην Παφλαγονία και στη Συρία ο Νεμέσιος (με το έργο του «Περί της φύσεως του ανθρώπου), που πίστευαν ότι μπορούν να συνυπάρξουν η αρχαία ελληνική θρησκεία και ο Χριστιανισμός και ο κάθε άνθρωπος να επιλέγει ελεύθερα τι θα πιστεύει.

Αυτό βέβαια δεν έγινε ποτέ. Πάντως ο Νεμέσιος επηρέασε σημαντικούς Χριστιανούς Πατέρες, όπως τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό και διαπρεπείς Βυζαντινούς λόγιους, όπως ο Μιχαήλ Ψελλός.
Η Αλεξάνδρεια στα τέλη του 4ου μ.Χ. αιώνα ήταν μια πόλη όπου συνυπήρχαν Χριστιανοί, Εβραίοι και Εθνικοί. Η κατάσταση άλλαξε όταν στον Πατριαρχικό Θρόνο της Πόλης ανέβηκε ο Θεόφιλος. Δυστυχώς, αν και έχει ανακηρυχθεί άγιος από την Κοπτική Ορθόδοξη Εκκλησία πρωταγωνίστησε σε σφαγές, διωγμούς και δωροδοκίες…

Ο Θεόφιλος οδήγησε το πλήθος των μαυροφορεμένων μοναχών της ερήμου της Νιτρίας στον σημαντικότερο, τότε, εθνικό ναό, το Σεράπειο, το οποίο το ισοπέδωσαν μετά από σφοδρές συγκρούσεις με τους Εθνικούς και σημαντικές απώλειες κι από τις δύο πλευρές. Τα αγάλματα των αρχαίων θεών κομματιάστηκαν κάτω από τις επευφημίες των Χριστιανών. Το 403 τον εγκάλεσε ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τότε, καθώς βοούσε όλη η αυτοκρατορία από τη συμπεριφορά του απέναντι στους οπαδούς του Ωριγένη.

Ο Θεόφιλος τότε δωροδόκησε τους υπόλοιπους επισκόπους, μεταβαίνοντας στην περιοχή των καταλυμάτων τους, τη Δρυν στρέφοντάς τους εναντίον του Ιωάννη. Με τη σύμφωνη γνώμη της αυτοκράτειρας Ευδοξίας που είχε εκνευριστεί από έναν λόγο του Ιωάννη για τη ματαιοδοξία των γυναικών, η λεγόμενη Σύνοδος της Δρυός αποφάσισε την αποπομπή και εξορία του Ιωάννη. Ευτυχώς οι ραδιουργίες του Θεόφιλου αποκαλύφθηκαν και επέστρεψε κακήν κακώς στην Αλεξάνδρεια, ενώ ο Ιωάννης ανακλήθηκε. Όχι για πολύ όμως, καθώς τα θυελλώδη κηρύγματά του κατά του πλούτου και της ματαιοδοξίας τον οδήγησαν ξανά στην εξορία από τον αυτοκράτορα Αρκάδιο (η σύζυγός του Ευδοξία είχε πεθάνει στο μεταξύ). Τελικός σταθμός της εξορίας του ορίστηκε η Πιτυούντα. Ταλαιπωρημένος από την ασκητική ζωή και άρρωστος πέθανε το 407 μ.Χ. στα Κόμανα της σημερινής Τουρκίας, καθ’ οδόν για την Πιτυούντα…

Αντίθετα με τις ενδοχριστιανικές διαμάχες, η Υπατία στην Αλεξάνδρεια αποτελούσε πρόσωπο κατευνασμού των παθών και συμφιλίωσης των αντιμαχόμενων μερίδων. Αν και  Εθνική η ίδια διατηρούσε άριστη επαφή και επικοινωνία με τους Χριστιανούς, όπως αποδεικνύεται από τις συνομιλίες της με τον Θεόφιλο και το πλήθος των Χριστιανών μαθητών της…

Το τραγικό τέλος της Υπατίας

Αν και η Υπατία ήταν μια σπουδαία επιστήμονας είναι περισσότερο γνωστή για το τραγικό της τέλος το οποίο απασχολεί μέχρι και σήμερα συγγραφείς, ιστορικούς και άλλους. Βασικές πηγές για τον θάνατο της Υπατίας είναι ο σύγχρονός της Χριστιανός ιστορικός Σωκράτης ο Σχολαστικός, ο μεταγενέστερος Εθνικός φιλόσοφος Δαμάσκιος και τέλος ο Κόπτης εκκλησιαστικός συγγραφέας Ιωάννης Νικίου.

Όταν το 412 μ.Χ.  πέθανε ο Θεόφιλος τον διαδέχθηκε ο Κύριλλος που ήταν ανιψιός του, στον Πατριαρχικό Θρόνο της Αλεξάνδρειας. Από τότε άρχισαν και τα προβλήματα της Υπατίας, η οποία στήριζε τον Έπαρχο Ορέστη (αλλού αναφέρεται ως Εθνικός και αλλού ως Χριστιανός). Ο Κύριλλος έβλεπε στην Υπατία έναν ακόμα πνευματικό αντίπαλο, αλλά και πολιτικό κίνδυνο, καθώς δημιουργούνταν ένας ακόμα πόλος εξουσίας που προσπαθούσε να ισορροπήσει τα μεγάλα πάθη και τις τρομακτικές διαμάχες μεταξύ Χριστιανών και Εθνικών.

Ο Ορέστης ήταν ένας συνετός πολιτειακός παράγοντας που τον ενδιέφερε μόνο η ειρήνη στην επικράτειά του, που διασαλεύθηκε μετά την εκλογή του Κύριλλου ο οποίος εξόρισε τους Νοβατιανούς και άρχισε να αναζητά αφορμές και για την εκδίωξη των Εβραίων. Να αναφέρουμε παρενθετικά ότι οι Νοβατιανοί ήταν μια χριστιανική αίρεση που κυνηγήθηκε έντονα από τους Χριστιανούς Πατέρες. Οι Νοβατιανοί δεν συμφωνούσαν με τη συγκαταβατική στάση της Εκκλησίας απέναντι στους πεπτωκότες, τους Χριστιανούς δηλαδή εκείνους που κατά τη διάρκεια των διωγμών αρνήθηκαν την πίστη τους ή τηρούσαν ακόμα και θυσιαστικά τυπικά προς τους αρχαίους Θεούς.
Φαίνεται ότι οι ενέργειες αυτές του Κύριλλου εξόργισαν τον Ορέστη.

Έτσι όμως ο Πατριάρχης και οι οπαδοί του στοχοποίησαν και την Υπατία, η οποία θεωρείται βέβαιο ότι πήρε το μέρος του Ορέστη και υπερασπίστηκε τους Εβραίους. Η μεγάλη φιλόσοφος, όπως αναφέραμε, ήταν ιδιαίτερα ανεκτική απέναντι σε όλες τις θρησκείες, ανάμεσά τους βέβαια και στον Χριστιανισμό. Είχε επίσης στενές σχέσεις με άτομα σε υψηλές διοικητικές θέσεις, καθώς οι συμβουλές της ήταν πάντα ευπρόσδεκτες. Ο Κύρος, αδελφός του μαθητή της Ερκουλιανού (που ήταν φιλόσοφος και πολιτικός) είχε υψηλή θέση στην αυλή του αυτοκράτορα Θεοδόσιου Β’ (που είχε το προσωνύμιο «Μικρός», σε αντιδιαστολή με τον Μέγα Θεοδόσιο), ο Ησύχιος, μαθητής της ήταν κυβερνήτης της Άνω Λιβύης (dux et corrector Libyarum), ενώ ο Ευόπτιος, αδελφός του Συνέσιου, τον διαδέχθηκε στον επισκοπικό θρόνο της Πτολεμαΐδας της Λιβύης. Η επιρροή της Υπατίας έφτανε από την Αλεξάνδρεια ως την Κωνσταντινούπολη, τη Συρία και την Κυρηναΐκή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα για το πόσο επιδραστική ήταν η Υπατία είναι το περιστατικό που αναφέρει ο Δαμάσκιος.

Περνώντας μια μέρα μπροστά από το σπίτι της Υπατίας, ο Κύριλλος είδε ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων που περίμεναν με υπομονή να τη δουν. Αυτό δεν άρεσε καθόλου στον Κύριλλο που άρχισε να βλέπει την Υπατία ως έναν «πόλο», ο οποίος ήταν αντίθετος με τα δικά του συμφέροντα. Λίγο αργότερα, η Υπατία βρήκε φρικτό θάνατο. Γιατί όμως ο Κύριλλος, κατά την παγιωμένη άποψη, έδωσε εντολή να σκοτώσουν την Υπατία;

Είναι βέβαιο ότι ο Κύριλλος ήθελε να φύγει η Υπατία από την περιφέρειά του, αλλά γιατί με τόσο βίαιο τρόπο; Δεν θα μπορούσε να δικαστεί; Βέβαια, αλλά με ποια κατηγορία; Σίγουρα θα αθωωνόταν, ιδιαίτερα από τη στιγμή που θα την υπερασπιζόταν σχεδόν σύσσωμη η πολιτειακή και διοικητική εξουσία της Αλεξάνδρειας. Ίσως η μόνη κατηγορία που θα μπορούσε να σταθεί είναι οι «λόγοι μαγείας». Όπως γράφει ο Ιωάννης Νικίου, αυτό είχε διαδοθεί σε μεγάλο βαθμό στην πόλη. Ο αμαθής όχλος θεωρούσε ότι η Υπατία είχε συνεχίσει να ασχολείται με την αστρολογία και τη μαντεία, όπως έκανε ο πατέρας της Θέωνας. Η μεγάλη φιλόσοφος δεν είχε μεγάλη πρόσβαση στις χριστιανικές λαϊκές μάζες και τις εξωφρενικές δοξασίες τους. Έτσι, αρκετοί ίσως την έβλεπαν σαν μάγισσα και η μαγεία, ιδιαίτερα η μαύρη μαγεία, επέφερε βαρύτατες ποινές την εποχή εκείνη. Και ο Ησύχιος, κατά το λήμμα του Σουίδα, δίνει μια παρόμοια εξήγηση, ότι η Υπατία ασκούσε τις απαγορευμένες πρακτικές στις μαύρης μαγείας. Κατά την περίεργη συλλογιστική του, τα μαθηματικά ως ars mathematica ταυτίζονταν με την αστρονομία, άρα και με την αστρολογία, δηλαδή με τη μαγεία…

Όπως αναφέρει ο Σωκράτης, η Υπατία υποστηριζόταν από τους μετριοπαθείς Χριστιανούς, πολλοί από τους οποίους ήταν μαθητές της. Οι φανατικοί και μισαλλόδοξοι Χριστιανοί την έβλεπαν ως αντίπαλο. Από την άλλη, οι Εθνικοί, οι Εβραίοι, αλλά και οι ανοιχτοί στις αρχαίες αντιλήψεις Χριστιανοί, ως ένα πολύτιμο άνθρωπο για την πολιτιστική ανύψωση της πόλης τους, μέσω των διαχρονικών ιδεών της φιλοσοφίας και κυρίως των πλατωνικών αληθειών. Ήταν τελικά ένας αγώνας μεταξύ της αρχαίας και της νέας θρησκείας; Ίσως…

Η Υπατία δεν στρεφόταν βίαια εναντίον καμίας θρησκείας και καμίας ιδέας. Υποστήριζε όμως μέσα από την πειθώ και την ορθολογική μαθηματική σκέψη της, τις ιδέες της αρχαιότητας που πίστευε ότι μπορούν να υιοθετηθούν από κάθε θρήσκευμα. Κάποιοι όμως την έβλεπαν σαν ένα μεγάλο κίνδυνο αναβίωσης των αρχαίων ιδεών. Άλλωστε ήταν σχετικά κοντά χρονικά (είχαν περάσει πενήντα χρόνια) από το εγχείρημα του αυτοκράτορα Ιουλιανού. Όποια και αν ήταν πάντως η αιτία, τον Μάιο του 415, ο όχλος καθοδηγούμενος από κάποιον Πέτρο, «απόλυτα πιστό στον Ιησού Χριστό», κατά τον Ιωάννη Νικίου περίμενε την Υπατία που επέστρεφε στο σπίτι της μετά από μια βόλτα στην πόλη. Την έβγαλαν βίαια από την άμαξά της και την έσυραν στην εκκλησία Καισάρειον, ένα πρώην ιερό της αυτοκρατορικής λατρείας και τη σκότωσαν με θραύσματα αγγείων. Ύστερα έστειλαν το άψυχο σώμα της στο Κίναρον, ένα μέρος έξω από την πόλη και το παρέδωσαν στην πυρά (415 μ.Χ.).

Ποιοι ήταν όμως οι δολοφόνοι της Υπατίας; Όπως αναφέραμε στο προηγούμενο άρθρο, πιθανότατα ήταν οι παραβολάνοι. Επρόκειτο για νέους, πιστούς στην αλεξανδρινή Εκκλησία, που συγκέντρωναν τους ασθενείς, τους αναπήρους και τους άστεγους της πόλης και τους μετέφεραν σε νοσοκομεία ή εκκλησιαστικά πτωχοκομεία. Σύντομα όμως εξελίχθηκαν σε ένα είδος στρατιωτικού σώματος του Κυρίλλου που αναλάμβανε δράση εναντίον των εχθρών του.
Το τραγικό τέλος της Υπατίας (ο Ησύχιος γράφει ότι «την έκαναν κομμάτια οι Αλεξανδρινοί») δείχνει την αγεφύρωτη διαφορά αντιλήψεων, μεταξύ Χριστιανών και Εθνικών. Και οι τρεις ιστορικοί στους οποίους αναφερθήκαμε παραπάνω αναφέρονται στον θάνατο της Υπατίας. Ο Σωκράτης μιλά για «πλήθος με άγριες διαθέσεις», ο Δαμάσκιος για «θηρία παρά για ανθρώπους» και ο Ιωάννης Νικίου «για πλήθος πιστών στον Θεό Αλεξανδρινούς που διακρίνονταν για τη βαθιά τους θρησκευτικότητα».

Η Αλεξάνδρεια μετά την Υπατία

Κατά έναν περίεργο τρόπο, μετά τον θάνατο της Υπατίας ακολούθησε μια σιωπηρή συμφωνία ότι η φιλοσοφία των Εθνικών θα μπορούσε να συνεχιστεί στο περιβάλλον της χριστιανικής θρησκείας, που είχε κυριαρχήσει πλέον. Από τον θάνατό της μέχρι και τον θάνατο του τελευταίου μεγάλου σοφού της Αλεξάνδρειας, του Ιωάννη του Φιλόπονου (γύρω στο 570), μεσολάβησαν περισσότερα από 150 χρόνια.

Σε όλη τη διάρκειά τους, η αρχαία σκέψη και φιλοσοφία συνέχιζαν να ασκούνται στην πόλη, πιθανότατα όχι δημόσια, αλλά σε ιδιωτικούς κύκλους. Και 50 χρόνια περίπου μετά τον θάνατο του Ιωάννη του Φιλόπονου ήρθε η κατάκτηση της Αλεξάνδρειας από τους Άραβες, οι οποίοι ήταν αποφασισμένοι να καταστρέψουν το παρελθόν της, εθνικό και χριστιανικό. Παρά τις καταστροφές και τις λεηλασίες τους όμως, η ελληνική φιλοσοφία, λογική, μαθηματικά, επιστήμη και ιατρική, κυρίως τα αριστοτελικά κείμενα, αλλά και τα πολύτιμα «Αριθμητικά» του Διόφαντου με τα παρεμβληθέντα σχόλια της Υπατίας (που διασώθηκαν με άλλο όνομα), έγιναν ο κύριος κορμός της αραβικής σκέψης, ενάμιση αιώνα μετά (γύρω στο 800), μέσα από πολλές μεταφράσεις.

Βασική πηγή για το άρθρο ήταν το βιβλίο του καθηγητή του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής ΜΑΡΚΟΥ ΔΕΝΔΡΙΝΟΥ, «ΥΠΑΤΙΑ, Αστρονομία, Μαθηματικά και Φιλοσοφία στο λυκόφως του αρχαίου κόσμου» Εκδόσεις Αρμός, 2021.
Ενδιαφέροντα στοιχεία υπάρχουν και στο βιβλίο της Maria Dzielska «Υπατία η Αλεξανδρινή», Εκδόσεις Ενάλιος, 1997.

protothema.gr